Jak sprawować opiekę farmaceutyczną nad pacjentem palaczem

Większość osób, w tym palących, ma świadomość najpoważniejszych zagrożeń będących konsekwencją długoletniego nałogu – mam na myśli głównie choroby kardiologiczne oraz przewlekłe choroby płuc z nowotworami włącznie. Trudno o tych zagrożeniach zapomnieć, skoro widać je często na dość drastycznych zdjęciach umieszczanych na opakowaniach papierosów. Istnieją jednak badania pokazujące, że nie oddziałuje to znacząco na wyobraźnię palaczy. Wiele osób traktuje takie ostrzeżenia jako prognozę stanu odległego w czasie lub też woli myśleć, że to ich nie dotyczy, skoro czują się dobrze. Nie przemawia też do ich wyobraźni fakt, że najgroźniejsze konsekwencje przychodzą często po latach, a pierwsze skutki negatywnego wpływu nikotyny na organizm potrafią być ledwo dostrzegalne lub wiązane ze schorzeniami gastrycznymi, słabszą kondycją czy stresem.

Oczywiście najpoważniejsze konsekwencje to – jak powszechnie wiadomo – zawał serca czy udar mózgu (na skutek zwężenia światła naczyń krwionośnych i tworzenia skrzepów), przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), astma oskrzelowa i nowotwory (przoduje tu rak płuc).

Powrót do stanu takiego, jak gdyby pacjent nigdy nie palił, zajmuje około 15 lat. Już po tygodniu od ostatniego dymka poprawia się elastyczność skóry i poziom jej nawilżenia, a po 24 godzinach stopniowo zaczynają się wyostrzać zmysły smaku i zapachu, zwykle przytłumione u palaczy. Po dwóch latach od wykluczenia nikotyny ryzyko zawału spada aż o 50%, a po trzech miesiącach pojemność płuc zwiększa się o 30%. Żeby zredukować ryzyko wystąpienia nowotworów głowy i szyi do poziomu ryzyka u osób nigdy niepalących, potrzeba 20 lat. Pacjenta powinien zatem pocieszyć i zmotywować fakt, że większość skutków palenia jest odwracalna. Kluczowe parametry w decyzji o rzuceniu nałogu to rzeczywista chęć i silna wola.

W procesie palenia tworzą się dwa strumienie dymu: główny, powstający w czasie zaciągania, i inhalowany oraz boczny, powstający w wyniku tlenia się papierosa w przerwach między zaciąganiem się. W skład dymu wchodzi ponad 4 tys. (sic!) związków chemicznych – wiele trucizn i kancerogenów, ale nadal kilkaset z nich pozostaje niezidentyfikowanych. Wśród tych opisanych wystarczy wymienić:

tlenek węgla,

aceton, akroleinę,

benzen,

amoniak,

fenol,

formaldehyd,

toluen,

kadm,

rtęć czy ołów,

by uświadomić sobie trujący potencjał dymu papierosowego. E-papierosy (opracowane i opatentowane w 2003 roku przez – nomen omen – chińskiego farmaceutę Lik Hona) miały być tzw. mniejszym złem, ponieważ roztwór inhalacyjny (liquid) wdychany zamiast dymu został pozbawiony w założeniu wielu niebezpiecznych substancji. Nośnikami są tu m.in. gliceryna, glikol propylenowy, często płyn jest też aromatyzowany. Ale liquid jest podgrzewany do temperatury 150–180°C i wiele z jego składników staje się wówczas szczególnie toksycznych.

Naturalnie w elektronicznych, tak jak w klasycznych, papierosach obecna jest nadal nikotyna, a to ona działa neurotoksycznie i kancerogennie, uszkadza układ krążenia, niszczy skórę i zęby, zwiększa podatność na chorobę wrzodową żołądka i dwunastnicy oraz uzależnia psychicznie i fizycznie. Niewiele osób zdaje sobie sprawę, że nikotyna jest wszędzie – osiada na ścianach pomieszczeń, firankach i ubraniach. Nawet u 60% dzieci narażonych na bierne palenie rozwija się zapalenie ucha środkowego, dużo częściej zapadają one w dorosłości na nowotwory, a u płodu palącej ciężarnej nikotyna wbudowuje się w strukturę włosów i utrzymuje się na nich do kilku lat od narodzin.

Pomoc farmaceuty w procesie farmakoterapii nikotynizmu jest nie do przecenienia. Kluczowe w podtrzymaniu abstynencji po próbie rzucenia nałogu, a jednocześnie najtrudniejsze dla pacjenta i jego rodziny, są pierwsze 2–3 tygodnie. Nikotyny nie wolno odstawić nagle, spowoduje to zespół abstynencyjny. Podstawą uzależnienia od nikotyny jest efekt tzw. pozytywnego wzmocnienia – odczuwanie przyjemności po otrzymaniu nagrody (czyli dostarczeniu alkaloidu do organizmu), co wiąże się z zależnością psychiczną. W niskich dawkach nikotyna działa psychostymuląco, w wysokich jest bardzo toksyczna. Szczególnie trudne jest jednak uzależnienie fizyczne. Po jej odstawieniu pojawia się głód nikotynowy objawiający się zwiększoną drażliwością, zaburzeniami snu i uwagi, obniżeniem nastroju i drażliwością. Jak można pomóc pacjentom?

Gumy należy żuć aż do wystąpienia mrowienia lub uczucia smaku, następnie umieścić gumę pod językiem lub przy dziąśle i żuć do zaprzestania mrowienia/wyraźnego smaku, nie dłużej jednak niż 30 minut. Mogą one powodować czkawkę i podrażnienie żołądka, a kwaśne napoje zmniejszają wchłanianie nikotyny z gum. W przypadku pastylek nie następuje redukcja dawki, a zmniejszenie częstotliwości zażywania (początkowo co 1–2 godziny, następnie co 2–4, kolejno co 4–8). Pastylkę w trakcie ssania należy przemieszczać z jednej strony jamy ustnej na drugą. W przypadku aerozoli w czasie rozpylania nie należy wdychać powietrza i nie powinno się przełykać do kilku sekund po zaaplikowaniu.

Istnieją pacjenci, którzy nie czują potrzeby zrywania z nałogiem, nie są gotowi lub też udało im się wygrać z nałogiem, ale potrzebują „podreperowania” swojego zdrowia lub wyglądu.