Siarka w recepturze aptecznej – poznaj praktyczne wskazówki dla farmaceuty

Siarka (sulfur) z chemicznego punktu widzenia to niemetal, tlenowiec szesnastej grupy układu okresowego, który występuje w wielu odmianach alotropowych (rombowa, jednoskośna, bezpostaciowa, ciekła, gazowa), naturalnie w postaci kryształów. Jako surowiec recepturowy jest żółtawym proszkiem o słabym, charakterystycznym zapachu i odpowiednim stopniu zmikronizowania (według Farmakopei większość cząstek powinna mieć wielkość poniżej 40 μm). Nie rozpuszcza się w wodzie, etanolu i glicerolu, natomiast trudno rozpuszcza się w olejach roślinnych. Z tego względu leki recepturowe zawierające w składzie siarkę nigdy nie są roztworami, możemy co najwyżej spotkać się z formą zawiesiny, pasty lub maści o charakterze zawiesiny. Siarka ma charakter lekko kwaśny i nieznacznie redukujący, dlatego może wykazywać niezgodność z silnymi utleniaczami.

Należy do najwcześniej poznanych leków, ponieważ z jej dobrodziejstw korzystano już w starożytnych Egipcie, Grecji i Chinach. W piśmiennictwie można spotkać się z kilkoma formami tego pierwiastka, które wykorzystywano w lecznictwie. Jednym z ciekawszych zastosowań (praktykowanych jeszcze w ubiegłym stuleciu) było podawanie domięśniowe 0,1% roztworu siarki w oleju migdałowym w celu aktywacji układu odpornościowego, a także jako środek przeciwreumatyczny. Po wielu latach doświadczeń odkryto, że siarka podawana doustnie wykazuje liczne działania niepożądane:wywołuje wzdęcia, nudności, bóle i zawroty głowy, senność i zmęczenie, a nawet uszkadza wątrobę i nerki.

Stąd obecnie stosuje się ją jedynie w preparatach do użytku zewnętrznego, głównie w leczeniu trądziku, grzybic, łuszczycy i świerzbu. Wykazano, że oprócz typowych właściwości leczniczych siarka powoduje intensywniejsze działanie innych leków podawanych jednocześnie z nią. Po aplikacji na skórę ulega ona przemianie do siarczków, które rozpuszczają skleroproteiny zawarte w naskórku, co ułatwia penetrację innych leków w głębsze partie skóry. Wykazano, że związki wapnia (tlenek, wodorotlenek, węglan) potęgują to zjawisko, dlatego często można się spotkać z ich obecnością w lekach recepturowych zawierających siarkę.

Dostępną na użytek receptury aptecznej formą jest siarka strącona, często zwana siarką do użytku zewnętrznego (Sulfur ad usum externum). Ma ona postać żółtego proszku. Ze względu na nierozpuszczalność w większości recepturowych rozpuszczalników siarkę możemy spotkać w maściach, zawiesinach i pastach. Farmakopealne stężenie maksymalne waha się od 5% do 10% (w uzasadnionych przypadkach dopuszcza się 30%). Zalecane podłoża to:

smalec wieprzowy,

wazelina biała w połączeniu z lanoliną bezwodną, wazeliną żółtą i euceryną.

Zawiesiny zawierające siarkę wykonuje się na bazie wody z dodatkiem etanolu. Należy pamiętać, aby do tego typu preparatu dołączyć etykietę „zmieszać przed użyciem” w celu uniknięcia niejednolitego rozproszenia substancji czynnej po wydaniu leku pacjentowi.

Jest to tradycyjny przepis, który nadal wykonuje się w praktyce farmaceutycznej. Składa się z siarki połączonej ze smalcem w proporcji 3:7. Pod względem fizycznym jest to maść zawiesina, dlatego przy jej wykonywaniu bardzo istotne jest dokładne zmieszanie substancji czynnej z podłożem. Można to osiągnąć, wykorzystując dobrze zmikronizowaną siarkę i początkowo dodać do niej niewielką ilość smalcu, a dopiero w dalszym etapie pozostałą część podłoża.

Jednak siarka z natury wykazuje skłonność do zbijania w grudki i czasem nawet bardzo staranne stopniowe łączenie składników nie pozwala osiągnąć idealnej konsystencji maści. Często maść wykonana tą metodą zawiera wyczuwalne ziarnistości, które mogą powodować podrażnienie skóry. Znacznie lepszą jakościowo maść siarkową uzyskuje się po uprzednim nadtopieniu smalcu na łaźni wodnej. W tym przypadku siarka natychmiastowo ulega jednolitemu zawieszeniu w podłożu. Recepturę tę można wykonać również za pomocą unguatora. Początkowo należy utrzeć siarkę z niewielką ilością podłoża, a następnie przenieść otrzymaną mieszaninę do pojemnika i uzupełnić pozostałą częścią smalcu. Bez względu na sposób wykonania do leku należy dołączyć informację o konieczności przechowywania w chłodnym miejscu.

Maść siarkowa jest obecnie najstarszym stosowanym preparatem w terapii świerzbu. To tania i skuteczna kuracja, zalecana także kobietom ciężarnym, karmiącym i niemowlętom (w przypadku dzieci zmniejsza się stężenie siarki do poziomu 5–10%). Aplikacja ma miejsce raz dziennie przez okres trzech dni. Kolejne warstwy maści nakłada się na poprzednie, bez zmywania. Wadą tego preparatu jest możliwość podrażnienia skóry, nieprzyjemny zapach i tłusta konsystencja.

Przedstawiona powyżej receptura zwana jest często maścią siarkową złożoną (Unguentum sulfuratum compositum). Wykonanie należy rozpocząć od odważenia suchych składników i wymieszania ich w moździerzu z mydłem potasowym. Następnie w osobnym naczyniu stapia się smalec i dziegieć sosnowy na łaźni wodnej, po czym łączy się je stopniowo z otrzymaną wcześniej mieszaniną. Preparat ten, podobnie jak opisana wcześniej podstawowa wersja maści siarkowej, wykazuje działanie przeciwświerzbowe. Aplikowany na skórę przez trzy dni charakteryzuje się wysoką skutecznością. Niestety ze względu na działania niepożądane (podrażnienie skóry, zabrudzenie odzieży i pościeli) zwykle jest źle tolerowany przez pacjentów

W pierwszej kolejności należy rozpuścić gumę arabską w niewielkiej ilości delikatnie podgrzanej wody wapiennej (ok. 5 g) do otrzymania kleiku. Kolejny etap to zmikronizowaniew moździerzu kamfory z odrobiną etanolu i wymieszanie z siarką. Następnie do zawartości moździerza należy dodać kleik i dokładnie wymieszać całość do otrzymania jednolitej papki. Na koniec wystarczy uzupełnić płyn pozostałą ilością wody wapiennej i przenieść do butelki z informacją o konieczności zmieszania preparatu przed użyciem.

Lek ten wykazuje działanie przeciwtrądzikowe, osuszające i regulujące wydzielanie sebum. Można również spotkać się z recepturą wzbogaconą dodatkiem chloramfenikolu (należy go rozpuścić w niewielkiej ilości etanolu).

Przepis ten jest lekko zmodyfikowaną wersją tzw. maści Lenartowicza, w której składzie oryginalnie znajduje się siarka sublimowana. Pod względem fizycznym jest to maść typu zawiesiny, ponieważ zawarte w niej składniki suche praktycznie nie rozpuszczają się w wazelinie. Aby uniknąć otrzymania grudkowej konsystencji, w pierwszym etapie należy w moździerzu zmikronizować kwas salicylowy z dodatkiem odrobiny etanolu. Ta czynność pozwala uniknąć pylenia proszku i pozwala na zebranie go ze ścianek naczynia. Następnie dodaje się siarkę i uciera z wazeliną w stosunku 1:1. Otrzymanie w ten sposób koncentratu wpływa na prawidłowe połączenie wszystkich składników preparatu.

Kolejnym problematycznym etapem może być wprowadzenie do mieszaniny mydła potasowego. Ucierana pojedynczo zmienia konsystencję na półpłynną i w tej formie trudno łączy się z wazeliną. Najwłaściwsze jest stopniowe łączenie tych dwóch podłoży i powolne mieszanie, a następnie dodanie koncentratu. Preparat ten zalecany jest w leczeniu łuszczycy twarzy. Aplikowany raz dziennie przez okres maksymalnie siedmiu dni, jako kontynuacja terapii złuszczenia łuski lub jako weekendowy dodatek w trakcie przyjmowania doustnych leków immunosupresyjnych. Wydając preparat, należy poinformować pacjenta, że z miarę upływu czasu na powierzchni maści może pojawiać się cienka warstwa wykrystalizowanego kwasu salicylowego. Z tego względu zaleca się sporządzanie mniejszych ilości leku i unikanie jego magazynowania na zapas.

Wykonując ten lek, należy zmikronizować siarkę i zawiesić ją w stopionym oleju kakaowym, rozpuścić na ciepło kwas salicylowy w oleju rycynowym i połączyć. Preparat stosuje się na noc na skórę głowy.